Tου Βασίλη Πανάγου, πρώην Δ/ντή Γυμνασίου Πύλης
Η Πύλη είναι για τους ταξιδιώτες πέρασμα, με προορισμό τα ορεινά γραφικά χωριουδάκια. Είναι και μια σύντομη στάση στον δρόμο τους, για καφεδάκι και λίγες ανάσες δροσιάς. Υπάρχουν όμως και οι λίγοι, αλλά «ψαγμένοι» επισκέπτες. Εκείνοι που ιχνηλατούν τα μονοπάτια της ιστορίας, για να συναντήσουν μνημεία της φύσης και του πολιτισμού.
Σε κάθε περίπτωση, η Πύλη και το επιβλητικό της φαράγγι είναι άξια αναφοράς. Κι αυτό συμβαίνει γιατί δεν είναι απλά και μόνο ένα σημείο στη διαδρομή του χάρτη, αλλά τόπος ανυπέρβλητης φυσικής ομορφιάς. Ένα μέρος που προϊδεάζει και αιχμαλωτίζει τον ταξιδιώτη για να τον μυήσει στον κόσμο του μύθου, της ιστορίας και του πολιτισμού.
Το φαράγγι της Πόρτας σχηματίστηκε σε βάθος χιλιάδων χρόνων, όταν το νερό στην προσπάθειά του να βρει διέξοδο προς τον κάμπο της Θεσσαλίας σμίλεψε τα ασβεστολιθικά πετρώματα των βουνών. Η στενή χαράδρα έγινε δρόμος του νερού, αλλά και των ανθρώπων. Ένα οδικό δίκτυο γνωστό από την αρχαιότητα, το οποίο συνέδεε τη Θεσσαλία με την Ήπειρο μέσω της Αθαμανίας.
Η δίοδος της Πόρτας χρησιμοποιήθηκε από τα αρχαία νομαδικά φύλα που διήγαν βίο ποιμενικό, μετακινούμενα από τα χειμερινά στα θερινά βοσκοτόπια και αντιστρόφως. Δρομολόγιο που συνηθίζεται ακόμη και στις μέρες μας, από τους λιγοστούς εναπομείναντες κτηνοτρόφους. Ήταν ο δρόμος των εμπόρων και ταξιδευτών, με προορισμό τα αστικά κέντρα της Θεσσαλίας και τις μακρινές επαρχίες της Βυζαντινής κι αργότερα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας.
Η διάβαση της αξιοποιήθηκε και για στρατιωτικούς σκοπούς. Υπήρξε πέρασμα για λεγεώνες Ρωμαίων, βυζαντινούς στρατούς, κλέφτες και αρματολούς, βάρβαρους επιδρομείς και επίδοξους κατακτητές. Ήταν τόπος διαρκούς και αδιάλειπτης ανθρώπινης παρουσίας και δραστηριότητας. Η είσοδος της στενής χαράδρας όριζε την αρχή και το τέλος του μακρινού και επώδυνου ταξιδιού, μέσα από δύσβατα βουνά. Συνδέθηκε με μύθους, γιορτές και λατρευτικές τελετές. Διετέλεσε -διαχρονικό- τόπο λατρείας και χώρο κοινωνικής συνοχής.
Αυτό μαρτυρούν τα κατάλοιπα αρχαιότερων ιερών και το υλικό που χρησιμοποιήθηκε για την ανέγερση και διακόσμηση του βυζαντινού ναού. Στην περιοχή κτίστηκαν ιστορικά μοναστήρια και παλιές εκκλησίες. Ο πολυσύχναστος δρόμος, έγινε η αιτία να δημιουργηθεί το βυζαντινό χωριό των Μεγάλων Πυλών (Μεγάλη Πόρτα), που στο διάβα των αιώνων γνώρισε περιόδους ακμής και παρακμής.
Η ίδρυση, η ονομασία και η ιστορική πορεία των οικισμών της Πόρτας (Πόρτα Παναγιά και Πύλη) είναι άμεσα συνυφασμένη με την τοπογραφία της περιοχής και ιδιαίτερα με τη διάβαση της κοιλάδας.
Σήμερα, από το φαράγγι της Πύλης διέρχεται η εθνική οδός που οδηγεί στα ορεινά χωριά της Πίνδου και την Άρτα. Η πανέμορφη διαδρομή μαγνητίζει το ανυποψίαστο βλέμμα του επισκέπτη. Τον προκαλεί και τον προσκαλεί να την περπατήσει, για να αποκαλύψει τους κρυμμένους θησαυρούς της. Εικόνες απαράμιλλου κάλλους, που δημιούργησε απλόχερα η φύση και τα χέρια των λαϊκών μαστόρων.
Ωστόσο, τα στενά της Πόρτας δεν προσφέρονται μόνο για φυσιολατρικές περιηγήσεις, αλλά και για ιστορικούς περιπάτους. Ο περιηγητής έχει την ευκαιρία να περπατήσει τα μονοπάτια που σημαδεύτηκαν από τις μάχες και τα χώματα που ποτίστηκαν με αίμα. Η στρατηγική θέση της Πύλης προσέφερε φυσική οχύρωση, και ήταν το κατάλληλο μέρος για να ανακοπεί κάθε εχθρική προέλαση. Αυτό το πλεονέκτημα τη μετέτρεψε σε σημείο αναφοράς για τους απελευθερωτικούς αγώνες του έθνους και τόπο μαρτυρίου.
Τα τελευταία 200 χρόνια, η Πύλη μετατράπηκε -αρκετές φορές- σε πεδίο αιματηρών μαχών, με ανθρώπινες απώλειες και τεράστιες καταστροφές. Τον Ιούλιο του 1821, ο καπετάν Νικόλαος Στορνάρης κήρυξε στην Πόρτα την επανάσταση. Οι Τούρκοι των Τρικάλων επιτέθηκαν εναντίον του με ισχυρή δύναμη στρατού. Οι μάχες κράτησαν δύο μέρες, με τους Έλληνες αγωνιστές να αντιστέκονται με γενναιότητα.
Ωστόσο, μετά την αποτυχία της Επανάστασης στα Τζουμέρκα, ο έλεγχος των ορεινών οδικών διαβάσεων έπεσε στα χέρια του εχθρού. Οι επαναστάτες με κίνδυνο να βρεθούν κυκλωμένοι αναγκάστηκαν να υποχωρήσουν σε ορεινά κρησφύγετα και θέσεις ασφαλέστερες. Στη συνέχεια, οι Τούρκοι έκαψαν την Πόρτα, το Δραμίζι, την Τύρνα κι άλλα χωριά, που συνάντησαν κατά την πορεία τους.
Από την οργή τους δεν γλύτωσε ούτε η εκκλησία της Πόρτας Παναγιάς, που έπαθε αρκετές ζημιές. Δύο χρόνια αργότερα (Απρίλιο και Ιούλιο του 1823), η Πύλη, η Μονή Δουσίκου και οι ορεινές κοινότητες, θα γνωρίσουν για άλλη μια φορά τις θηριωδίες από τις εκστρατείες του Σιλιχτάρ Μπόδα και του Σούλτζια Κόρτζια.
Το 1854 ξέσπασε η επανάσταση στη Θεσσαλία. Επικεφαλής των επιχειρήσεων ορίστηκε ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος. Οι Στορναραίοι αφού έτρεψαν σε φυγή τους Τούρκους φρουρούς από τα μέρη τους, στρατοπέδευσαν στην Πόρτα. Εκεί, η δύναμη τους ενισχύθηκε από τους αξιωματικούς Τσακόπουλο, Καραμήτσα και Κόρακα. Εναντίον τους κινήθηκε από τα Τρίκαλα σώμα τουρκαλβανών που εξοντώθηκε από τους επαναστάτες.
Όμως, οι Τούρκοι σύντομα ενισχύθηκαν με στρατό που έφτασε από τη Λάρισα και τον Δομοκό. Στην Πόρτα, για την αντιμετώπιση των εξεγερμένων, στάλθηκε ο Ισμαήλ Φράσαρης. Η ισχύς του τουρκικού στρατού ανάγκασε τους επαναστάτες να υποχωρήσουν στα βουνά. Ο Φράσαρης θα λεηλατήσει το χωριό και το μοναστήρι της Γκούρας.
Το 1878, οι Θεσσαλοί ξεσηκώνονται ξανά για την ελευθερία τους. Μετά την πολιορκία και κατάληψη του Μουζακίου (Μάρτιος του 1878) από τους εξεγερμένους αγωνιστές, οι Τούρκοι των Τρικάλων αποφασίζουν να πάρουν εκδίκηση. Στέλνουν στην Πόρτα τον Χατζή Μεχμέτ αγά με ισχυρό στρατό, όπου ήταν τοποθετημένα τα σώματα των αδελφών Τάκη και Ντούλα Στορνάρη από τα Κούτσαινα, των αδελφών Παπαϊωάννου, του Νάσιου Μάνταλου, και των αδελφών Χρήστου και Δημητρίου Ντόβα από το Ροπωτό.
Ακολούθησε συμπλοκή κατά την οποία σκοτώθηκε ο σωματάρχης Δημήτρης Ντόβας. Η μικρή στρατιωτική δύναμη των Ελλήνων αγωνιστών αναγκάστηκε να αποτραβηχτεί για να μην αποδεκατιστεί. Οι Τούρκοι, στη συνέχεια πυρπόλησαν την Πόρτα και επιτέθηκαν στο μοναστήρι της Γκούρας, όπου βρήκαν καταφύγιο τα γυναικόπαιδα και οι γέροντες. Προχώρησαν στον βανδαλισμό της μονής και στη σφαγή των αμάχων με πρωτοφανή αγριότητα.
Το 1897 θα ξεσπάσει στο θεσσαλικό μέτωπο ο «ατυχής» ελληνοτουρκικός πόλεμος. Στις 18 Απριλίου 1897, ο ταγματάρχης Δημήτριος Τερτίπης, που ήταν τοποθετημένος στην Πόρτα Παναγιά, επιτίθεται και εξοντώνει σώμα Τούρκων κοντά στη Ραψίστα. Στη μάχη αυτή θα σκοτωθούν ο ανθυπολοχαγός Κουτρίδης και δεκαπέντε τούρκοι στρατιώτες.
Τον Ιανουάριο του 1878, ο διοικητής του οθωμανικού στρατού Σεϊφουλάχ μπέης ειδοποιεί από τα Τρίκαλα τους χωρικούς που κατοικούσαν στα ριζοχώρια του Κόζιακα να επιστρέψουν στις οικίες τους, προκειμένου να φορολογηθούν. Αυτοί, αδυνατούσαν να πληρώσουν τους επιβαλλόμενους φόρους και παρά τις απειλές του κατέφυγαν σε ορεινές κοινότητες. Στις 24 Ιανουαρίου 1878, ο Σεϊφουλάχ επιτίθεται με πέντε χιλιάδες στρατό στην Πόρτα Παζάρ, όπου βρισκόταν ο λόχος πεζικού του ανθυπολοχαγού Οικονομίδη.
Ακολούθησε συμπλοκή και η μικρή δύναμη του ελληνικού στρατού θα υποχωρήσει. Στη μάχη αυτή θα σκοτωθούν πενήντα κάτοικοι της Πόρτας και 10 Έλληνες στρατιώτες.
Σαρανταπέντε χρόνια αργότερα, η Πόρτα θα μετατραπεί και πάλι σε θέατρο πολεμικών επιχειρήσεων. Στις 8 και 9 Ιουνίου 1943, στρατιωτικά τμήματα της ιταλικής μεραρχίας «Πινερόλο», αποτελούμενα από τρεις χιλιάδες άνδρες με σύγχρονο οπλισμό, ιππικό και μηχανοκίνητες μονάδες, μετακινούνται από τα Τρίκαλα προς την Πύλη. Σκοπός τους ήταν να εξοντώσουν τα τμήματα των ανταρτών που υπεράσπιζαν τα στενά της Πόρτας.
Οι αλλεπάλληλες επιθέσεις των Ιταλών αποκρούστηκαν από τους αντάρτες με επιτυχία. Μάλιστα, οι αντάρτες παρά τον πενιχρό οπλισμό τους κατάφεραν να προκαλέσουν τεράστιο πλήγμα στον εχθρό, που άφησε στο πεδίο της μάχης πολλούς νεκρούς και τραυματίες. Οι Ιταλοί, αφού ενισχύθηκαν με νέες στρατιωτικές δυνάμεις κατέλαβαν και πυρπόλησαν το Μουζάκι. Από εκεί κατευθύνθηκαν προς τα χωριά Πορτή και Βατσουνιά. Ένα άλλο τμήμα του εχθρού θα κυριεύσει τον Άγιο Βησσαρίωνα προβαίνοντας σε βανδαλισμούς.
Οι κάτοικοι της Πύλης θα εγκαταλείψουν τα σπίτια τους και θα καταφύγουν στα ορεινά χωριά. Κάποιοι από αυτούς, θα κρυφτούν στα δάση πάνω από το χωριό. Οι αντάρτες, μπροστά στον κίνδυνο να εγκλωβιστούν από την κυκλωτική κίνηση του εχθρού, συμπτύσσονται προς τα βουνά και τα χωριά Κοτρώνι και Ελάτη. Με την οπισθοχώρηση ανατινάζουν τη γέφυρα Κονδύλη για να εμποδίσουν τη διέλευση των ιταλικών αρμάτων προς τον ορεινό όγκο. Την Τετάρτη 9 Ιουνίου 1943 οι Ιταλοί μπαίνουν στην Πύλη και την πυρπολούν, με θύματα 12 αθώους πολίτες
. Η καταστροφή της Πύλης χαρακτηρίστηκε έγκλημα πολέμου που διαπράχθηκε από Ιταλούς αξιωματικούς οι οποίοι ήταν πιστοί στο φασιστικό καθεστώς του Μουσουλίνι. Η μάχη της Πόρτας ήταν από τις σημαντικότερες της ενωμένης Εθνικής Αντίστασης. Ήταν η πρώτη σύγκρουση των ανταρτών ως οργανωμένος στρατός, γεγονός που αναπτέρωσε το ηθικό του λαού και σκόρπισε μηνύματα αισιοδοξίας για τη συνέχιση του απελευθερωτικού αγώνα.
Στις 11 Σεπτεμβρίου 1943, στην Πύλη εκτυλίσσεται ένα άλλο σημαντικό ιστορικό γεγονός. Στον προαύλιο χώρο του δημαρχείου και κάτω από τον παχύ ίσκιο των πλατάνων πραγματοποιήθηκε σύσκεψη για να αποφασιστούν οι όροι παράδοσης της ιταλικής Μεραρχίας «Πινερόλο».
Στη συνάντηση αυτή, πήραν μέρος: ο στρατηγός Αντόλφο Ινφάντε, διοικητής της ιταλικής μεραρχίας “Πινερόλο”, ο Κρίστοφερ Γουντχάουζ, άγγλος αξιωματικός της Βρετανικής αποστολής, οι στρατηγοί του ΕΛΑΣ Στ. Σαράφης και Δ. Φλούλης, ο Άρης Βελουχιώτης καπετάνιος του ΕΛΑΣ, ο αντισυνταγματάρχης Ραυτόπουλος εκπρόσωπος του ΕΔΕΣ, και ο Β. Σαμαρινιώτης πολιτικός επίτροπος του ΕΑΜ. Μετά από διαβούλευση που κράτησε αρκετές ώρες, υπογράφηκε στην Πόρτα το Πρωτόκολλο παράδοσης της ιταλικής Μεραρχίας «Πινερόλο».
Τα στενά της Πόρτας, δεν είναι απλά και μόνο το πέρασμα από τον κάμπο στο βουνό και αντιστρόφως, αλλά τόπος ανεκτίμητης περιβαλλοντικής, πολιτιστικής και ιστορικής αξίας. Εξάλλου, δεν ήταν τυχαίος ο χαρακτηρισμός της κοινότητας Πύλης μετά της Πόρτας Παναγιάς, ως τόποι ιστορικοί με ιδιαίτερο φυσικό κάλλος και αρχιτεκτονικό ενδιαφέρον, αποτελούμενοι από διατηρητέα μνημεία (ΦΕΚ 352/Β/31-5-1967). Δυστυχώς, αυτό το θεσμικό εργαλείο ποτέ δεν αξιοποιήθηκε για την τουριστική της προβολή.
Στις μέρες μας, η αισθητική και λειτουργική ανάπλαση του φαραγγιού και της παρόχθιας ζώνης του Πορταϊκού με έργα βιώσιμης ανάπτυξης κρίνεται επιβεβλημένη. Η δημιουργία υποδομών μπορεί να συμβάλει καθοριστικά στην ανάπτυξη εναλλακτικών μορφών τουρισμού. Επίσης, η ανάδειξη της πολιτιστική μας ταυτότητας αποτελεί αναγκαία προϋπόθεση για να καταστεί ο Δήμος Πύλης σημείο τουριστικού ενδιαφέροντος.
Η Πύλη ως τόπος αγώνων και θυσιών πρέπει να αποκτήσει ένα εκθεσιακό και ψηφιακό μουσείο αφιερωμένο στους «Απελευθερωτικούς Αγώνες και την Εθνική Αντίσταση». Επίσης, σε χώρο της πλατείας Δημαρχείου να δημιουργηθεί το πάρκο «Ιστορικής Μνήμης». Εκεί, να τοποθετηθούν οι προτομές των ηρώων του 1821 Νικολάου Στορνάρη και Χριστόδουλου Χατζηπέτρου. Στον ίδιο χώρο, να τοποθετηθεί αναμνηστική μαρμάρινη πλάκα, με αναφορά στο σημαντικό ιστορικό γεγονός παράδοσης της ιταλικής μεραρχίας «Πινερόλο».
