Η Επανάσταση του 1821 στην περιοχή Ασπροποτάμου

Του Βασίλη Πανάγου

Η Επανάσταση του 1821 ήταν ένα συγκλονιστικό και πολυσήμαντο γεγονός που σημάδεψε τη νεότερη ελληνική ιστορία. Ήταν η κορύφωση της εθνικής και κοινωνικής αφύπνισης του ελληνισμού για να διεκδικήσει την ελευθερία του από τον οθωμανικό ζυγό

. Η ένοπλη εξέγερση των Ελλήνων δεν άφησε ασυγκίνητο τον υπόλοιπο κόσμο. Ένα νέο κύμα φιλελληνισμού αναδύθηκε μετά την αμαύρωση του αγώνα, εξαιτίας του εμφύλιου σπαραγμού.  Σημαντικές προσωπικότητες της εποχής, διανοούμενοι, άνθρωποι της τέχνης και των γραμμάτων προπαγάνδιζαν υπέρ της ελληνικής υπόθεσης. Επίσης, ένας σημαντικός αριθμός εθελοντών από ευρωπαϊκές χώρες πολέμησε με αυτοθυσία στο πλευρών των Ελλήνων αγωνιστών.

Η πτώση του Μεσολογγίου αποτελεί κορυφαία στιγμή της Επανάστασης του 1821. Ήταν μια ηρωική πράξη ανδρείας και αυτοθυσίας  που προκάλεσε αίσθηση σε όλη την Ευρώπη και προκάλεσε στην ευρωπαϊκή διπλωματία. Η εξέγερση των Ελλήνων αποτελεί ορόσημο προβληματισμού, μελέτης και έρευνας. Αναδεικνύει τη συλλογική μνήμη, διαμορφώνει συνειδήσεις και προβάλλει τις ανθρώπινες αξίες της ελευθερίας, του σεβασμού και της αξιοπρέπειας.

Ο καπετάν Νικολός Στορνάρης

Η Επανάσταση στην περιοχή του Ασπροποτάμου ξεκίνησε σχεδόν ταυτόχρονα με την εξέγερση στα βλαχοχώρια Συρράκο και Καλαρρύτες. Τη γενική αρχηγία των επαναστατών ανέλαβε ο καπετάν Νικολός Στορνάρης που είχε την υποστήριξη των συντρόφων του αρματολών. Αντιθέτως,  οι ασπροποταμίτες πρόκριτοι ήταν ενάντιοι στην επανάσταση. Στο πλευρό του Νικολού Στορνάρη συντάχθηκαν οι οπλαρχηγοί Γρηγόρης  Λιακατάς, Χριστόδουλος Χατζηπέτρος και Αθανάσιος Μάνταλος. Σύντομα συγκεντρώθηκε ένας στρατός 3000 περίπου οπλισμένων ανδρών.

Η πρώτη κίνηση των εξεγερμένων ήταν να σκοτώσουν -αναίτια- 70 περίπου Τούρκους που βρίσκονταν διασκορπισμένοι στα γύρω χωριά για την είσπραξη των φόρων. Αυτή η ενέργεια προκάλεσε την εχθρότητα των τουρκικών αρχών των Τρικάλων, κι από την άλλη προξένησε τη δυσφορία των προκρίτων του Ασπροποτάμου. Στη συνέχεια, ο Στορνάρης θα στρατοπεδεύσει με τους άνδρες στην Πόρτα που ήταν το στρατηγείο του, και προετοιμαζόταν να επιτεθεί στους Τούρκους των Τρικάλων.

Από καιρό γνωστοποίησε το σχέδιο στους συμπολεμιστές του και στον οπλαρχηγό των Αγράφων Σταμούλη Γάτσο. Ο Γάτσος, όμως, συνθηκολόγησε με τους Τούρκους, κι όταν ζητήθηκε η βοήθεια από τον Στορνάρη, όχι μόνο δεν ανταποκρίθηκε στο αίτημά του, αλλά ετοιμαζόταν να χτυπήσει τους επαναστάτες πισώπλατα. Έτσι, το αρχικό σχέδιο που προέβλεπε την επίθεση στην πόλη των Τρικάλων ματαιώθηκε, και ο Στορνάρης με τους οπλαρχηγούς του αποφάσισαν να οχυρωθούν σε επίκαιρες θέσεις, με σκοπό να ανακόψουν την εισβολή του εχθρού στα μέρη τους.

Ο Στορνάρης τοποθετήθηκε στο δερβένι της Πόρτας (Πύλη), που ήταν το αρχηγείο του. Ο Αθανάσιος Μάνταλος οχυρώθηκε στην περιοχή των Χασίων. Ο Γρηγόρης Λιακατάς με τ’ αδέρφια του στρατοπέδευσε στην Κρύα βρύση, για να ελέγχει το πέρασμα από τη Σαρακήνα και τη Διάβα προς τον Κλεινοβό και την Καστανιά. Ενώ ο Χριστόδουλος Χατζηπέτρος έπιασε τα ριζά του Κόζιακα, πάνω από το χωριό Πρόδρομος.

Αρχικά, οι αλλεπάλληλες εχθρικές επιθέσεις αποκρούστηκαν από τους Έλληνες με επιτυχία και οι Τούρκοι αναγκάστηκαν να επιστρέψουν στα Τρίκαλα με αρκετές απώλειες. Στο μεταξύ, ο Χουρσίτ πασάς που πολιορκούσε τον Αλή πασά στα Γιάννενα, κατάφερε να εξασφαλίσει τον έλεγχο της επικοινωνίας με τα Τρίκαλα μέσω του Ζυγού (Μετσόβου) και του Μπάρου (Καλαρρύτες), μετά την καταστολή της εξέγερσης εκεί. Έτσι, οι Τούρκοι των Τρικάλων, ενισχύθηκαν με  στρατό και πολεμοφόδια.

Ξημερώματα της 29ης Ιουλίου 1821, εμφανίστηκαν ξαφνικά στην Πόρτα άλλοι 2000 τουρκαλβανοί στρατιώτες, πεζοί και ιππείς, έχοντας δύο κανόνια. Αυτοί επιτέθηκαν κατ’ επανάληψη εναντίον του ελληνικού στρατοπέδου, αλλά ο ηρωικός καπετάνιος κράτησε τα στενά της Πόρτας, πολεμώντας με τους άνδρες του μια ολόκληρη ημέρα, με λίγες απώλειες.

Γράφει ο Ι. Φιλήμων: «ὁ Στορνάρης ἀντιπολέμησεν καθ’ ὃλην ἐκείνην την ἡμέραν, ὀλίγα ζημιωθείς». Ωστόσο, ο έλεγχος των οδικών διαβάσεων από τον Χουρσίτ και η εισβολή του Ιμπραήμ Πρεμέτη στην κοιλάδα του Ασπροποτάμου προκάλεσε μεγάλη ανησυχία στο στρατόπεδο του καπετάνιου. Ο κίνδυνος να βρεθούν οι Έλληνες επαναστάτες κυκλωμένοι ήταν πλέον ορατός. Γράφει ο Σπ. Τρικούπης: «Ἐν Τοσούτω, ἀφ’ οὗ κατεστράφησαν αἱ κωμοπόλεις Καλαρρύτων καί Συρράκου, ἀφ’ οὗ ὑπερίσχυσαν οἱ ἐχθροί κατά τά Ἂγραφα, καί ἀφ’ οὗ το Ἀσπροπόταμον εὑρέθη ἐν μέσω δύο ἐχθρικών στρατοπέδων, καί ἐξ αἰτίας τοῦ διαχυθέντος φόβου ἐπί τῆ καταστροφῆ τῶν δύο κωμοπόλεων δεν εἶχε δύναμιν ἀξιόμαχον ν’ ἀντιτάξη, […]».

Ο Κασομούλης αναφέρει για τη μάχη της Πόρτας τα εξής: «Ὁ Στορνάρης τοποθετημένος είς Πόρτας, <ἒτοιμος> νά ὁρμήση πρός τά Τρίκκαλα, μόλις ἠκούσθη ἡ φωνή τῶν κανονιῶν τῆς ἐκστρατείας τοῦ Δράμαλη καί ὁ χαλασμός τοῦ Καλαριοῦ, τόν ἂφησαν οἱ περισσότεροι καί πῆγαν νά ἀσφαλίσουν ταίς οἰκογένειές των, στρατοπεδευμένος μέ ὀλίγους, δέν ἐδυνήθη νά βασταχθῆ καί ἀποσύρθη μέ κίνδυνον εἰς Κόρμπου, Περτουλιώτικα λειβάδια».

Όταν νύχτωσε και έπεσε βαθύ σκοτάδι, αρκετοί άντρες του καπετάνιου εγκατέλειψαν το πεδίο της μάχης και αποτραβήχτηκαν στα χωριά τους για να προστατεύσουν τις οικογένειές τους. Ο Στορνάρης, αποδυναμωμένος στρατιωτικά, αναγκάστηκε τα ξημερώματα να οπισθοχωρήσει στα κρησφύγετα του Ασπροποτάμου και στις θέσεις Μαυροπούλι και Κόρπου, που ήταν ασφαλέστερες.

Οι Τούρκοι ξεθαρρεμένοι από την υποχώρηση των επαναστατών, προχώρησαν σε επιδρομές και λεηλασίες των χωριών. Στη συνέχεια, επιτέθηκαν χωρίς αποτέλεσμα κατά των Ελλήνων στο «Κόρπου». Όταν όμως νύχτωσε επέστρεψαν στην Πόρτα, γιατί φοβήθηκαν να διανυκτερεύσουν σε αυτές τις επικίνδυνες κλεισούρες.

Ενθυμήσεις της εποχής εκείνης μνημονεύουν την εξέγερση και την καταστροφή που επακολούθησε στην Πόρτα και τα γύρω χωριά «1821 Ἰουλίου: 5: τό ἐσικόσέ ὁ καπτα-Νηκολός / Στορναρής καί εσκότοσέ τούς αρβανητής εις Ἰου- λίου:14 / τον ανηκήσαν και έκαψάν Πόρτα και Δραμήζι / καί Τύρνα ὁ ελαχιστός ταπινος δουλους / Δημήτριος Νήσας /». «μην δεκέβρειος, έτος 1821 αφώντας εχάλασαν τον γώλον η κωνάρι μην ιουνιου και μετεείστηρον εχάλασαν την πόρταν κ(αι) άγραφα και έκαψαν της νηβρόπολης τα χορία. […]».

Ένας κάτοικος της Δέσης που έκαψαν οι Τούρκοι το χωριό του και αναγκάστηκε να το εγκαταλείψει, έγραψε την εξής ενθύμηση: «1821, Ιουλῆος 16 οπο[υ]σηκοσιν / [ε]παναστασιν ο καπητανος κ(αι) σκότουση τους Αρβανητης κ(αι) σκότουση κ(αι) τον Σοληον κ(αι) κατεβη/κ(αίν) στη Πόρτα κ(αι) πολέμησε με του[ς] Κονηαρος κ(αι) ηστηρος τον Ἱνίκ(αι)σαν κ(αι) ηρθαν στο χωριό μας κ(αι) μας εκαψαν κ(αι) ημη[ς] φηγαμαν κ(αι) /πηγαμαν στο Κοθόνι κ(αι) του / γραφο δια ενθιμισιν».

Η λαϊκή μούσα τραγούδησε τον ξεσηκωμό των αρματολών του Ασπροποτάμου, όπως αναφέρεται στο παρακάτω δημώδες άσμα που προέρχεται από την Πόρτα Παναγιά:

«Παιδιά απ’ τ’ Ασπροπόταμο κι από το Πόρτα Κόλι,

μην είδατε τον Νικολό, οι αγάδες τον γυρεύουν.

Εψές, προψές τον είδαμε στης Παναγιάς τα μέρη,

να πολεμάει με το σπαθί το τούρκικο ασκέρι».

Από την έρευνα και τη μελέτη των αρχείων γίνονται γνωστά μερικά ονόματα αγωνιστών που πολέμησαν στη μάχη της Πόρτας, πρόκειται για τους: Στορνάρης Νικόλαος, Αδαμόπουλος ή Τύμπος Χρήστος, Ασπροποταμίτης Σίτος, Γκόγκος Χρήστος, Δημητρίου ή Ασπροποταμίτης Νικόλαος, Ζαρκαλής ή Στορνάρης Κώστας, Ιωάννου Κώστας, Κοντοχρήστος Νικόλαος, Κουτσοδαίμονας Αντώνης, Κουτσοδαίμονας Νάσιος, Κωνσταντίνου ή Ασπροποταμίτης Αποστόλης, Λογοθέτης Γεώργιος, Λουγαράς Φώτιος, Μαργαρίτης Στέφος, Μπασακάρης Δημήτριος, Νταλογιώργος Βασίλειος, Ντανατζής Παύλος, Παπαϊωάννου Αποστόλης, Πορτινός Αθανάσιος, Πορτινός Δημήτριος, Σιάρικας Δημήτριος, Σταμπολουτάς Δημήτριος – Νίκος, Στουρνάρας Αθανάσιος, Στορνάρης Αναγνώστης, Στορνάρης  Θεόδωρος, Στορνάρης Ιακωβάκης, Στορνάρης Στέργιος, Στορνάρης Γεώργιος, Στορνάρης Κώστας, Στορνάρης Μήτρος, Τριπίλας Θεόδωρος, Χατζηπέτρος Γιαννάκης, Χατζής Αποστόλης ιερεύς, Χρηστίδης Αθανάσιος, κ.α.

Τελικά, η εξέγερση στο Ασπροπόταμο έσβησε πρόωρα, και οι Ασπροποταμίτες περικυκλωμένοι από παντού αναγκάστηκαν  να συνθηκολογήσουν, με τον όρο οι Τούρκοι να μην μπαίνουν στο αρματολίκι τους, και οι φόροι να αποδίδονται όπως παλιότερα.

 

Μετά την αποτυχημένη Επανάσταση στο Ασπροπόταμο και τ’ Άγραφα ακολούθησε περίοδος ληστρικών επιδρομών. Στο πλούσιο αρματολίκι της Πίνδου, αφού πάτησαν το πόδι τους οι Τούρκοι, άρχισε πάλι να εμφανίζεται το παλιό έθιμο της κλεψιάς. Οι οθωμανικές αρχές επιδείκνυαν αδιαφορία και θέλανε να τιμωρηθούν οι αρματολοί του Ασπροποτάμου για τον ξεσηκωμό τους.

Όπως αφηγείται ο Στορνάρης στον Κασομούλη, προκειμένου να ησυχάσει ο τόπος και να προστατευθούν οι επαρχίες από τις κλεψιές και τις αρπαγές, άρχισε να κάνει πολιτική με τον δερβέναγα τον Τρικάλων Σούλτζια Κόρτζια. Κατέληξε μαζί του στη συμφωνία για τις επαρχίες Ασπροποτάμου και Άγραφων να μην περνάει «τούρκικο ποδάρι» πάνω από το ποτάμι της Σαλαμπριάς (Πηνειός). Ενώ τα χαράτσια και τα δικαιώματα για τον σουλτάνο να τα μαζεύουν και να τα στέλνουν οι ίδιοι. Με αυτή τη συμφωνία εμποδίστηκαν και οι Αλβανοί δανειστές (τοκογλύφοι) να ενοχλούν (προς το παρόν) τους καταχρεωμένους πολίτες.

Επίσης, ο Στορνάρης συνέπραξε με τον Κόρτζια, ώστε το καπετανάτο των Αγράφων να δοθεί στον Καραϊσκάκη, γιατί τον θεωρούσε άντρα ικανό να το προστατεύει και να το επιτροπεύει. Ο Στορνάρης με τις διαπραγματευτικές του ικανότητες, κατάφερε να επαναφέρει την τάξη και την ειρήνη στο Ασπροπόταμο και τ΄ Άγραφα. Ενώ με τον διορισμό του Καραϊσκάκη είχε έναν ικανό συνεργάτη για την ασφάλεια των περιοχών τους, προτείνοντας μαζί στους Τούρκους και την οριοθέτηση των αρματολικιών τους.

Οι Τούρκοι παρότι νικητές, συμφώνησαν να έρθουν σε συμβιβασμό (καπάκια) με τον Στορνάρη. Αυτή η ενέργεια δείχνει το πόσο υπολογίσιμη ήταν η δύναμη των αρματολών του Ασπροποτάμου για τους Οθωμανούς των Τρικάλων. Τα γιγάντια βουνά της Πίνδου με τις απροσπέλαστες χαράδρες τους, όπου άνθιζε η κλεφτουριά, ήταν ένα φυσικό περιβάλλον που πάντα προκαλούσε δέος στους κατακτητές.

Οι Τούρκοι επιδίωξαν να κλείσουν μια προσωρινή ειρήνη για τους δικούς τους λόγους. Τα στρατεύματά τους έπρεπε να μεταβούν στη Στερεά Ελλάδα και τον Μοριά για να καταστείλουν εκεί την επανάσταση, χωρίς όμως να καμφθεί η πολιορκία του Αλή πασά, που έπρεπε να γίνει πιο ασφυκτική.

 

• Το παρόν άρθρο δημοσιεύεται με αφορμή την επέτειο της 25^ης Μαρτίου. Τα αποσπάσματα των κειμένων προέρχονται από το βιβλίο του Β. Πανάγου: «Ο Νικόλαος Στορνάρης και το Αρματολίκι Ασπροποτάμου – Η Επανάσταση του ’21 και οι εθνικοί αγώνες έως την απελευθέρωση της Θεσσαλίας (1881)».