Η γιορτή των Τριών Ιεραρχών αποτελεί ένα σταθμό στη σχολική ζωή κι αφορμή να τιμήσουμε τους τρεις αγίους της Εκκλησίας μας το Μέγα Βασίλειο, τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο και το Γρηγόριο το Θεολόγο από κοινού, καθώς το έργο τους καθοδηγεί ανά τους αιώνες φωτισμένους παιδαγωγούς και δασκάλους, που προσδοκούν να φανούν χρήσιμοι και να εμπνεύσουν την αγάπη.
Έζησαν τον 4ο αιώνα, όταν ο Μέγας Κωνσταντίνος αναγνώρισε τον χριστιανισμό ως επίσημη θρησκεία του ανατολικού ρωμαϊκού κράτους, σημαντικό γεγονός για το χριστιανισμό και την ανθρωπότητα εν γένει. Σπουδαίο επίσης, αυτή την εποχή ήταν και το έργο των Τριών Ιεραρχών, οι οποίοι κατάφεραν να γεφυρώσουν το μεγάλο χάσμα ανάμεσα στον αρχαίο ελληνισμό, των Γραμμάτων και των Τεχνών με τις διδαχές της αγάπης , της αλληλεγγύης, της ενσυναίσθησης και της αυταπάρνησης του μεγάλου Δασκάλου.
Και είναι αυτή η εναρμόνιση της αρχαίας ελληνικής σοφίας με την πίστη στο Χριστό, που καθιστά την αγάπη ως ό,τι μπορεί να δώσει αληθινό νόημα στη γνώση, η οποία μαρτυρά βαθιά γνώση και αποτυπώνεται στο μεγαλειώδες έργο τους.
Ας δούμε κάποιες από τις παιδαγωγικές αρχές των Τριών Ιεραρχών, όπως περιγράφονται στα συγγράμματά τους επισημαίνοντας τον πολυσύνθετο χαρακτήρα της αγωγής κι εστιάζοντας στην ανθρώπινη διάσταση της παιδείας, αρχές που και σήμερα πρεσβεύονται από τους θεωρητικούς της παιδαγωγικής επιστήμης.
Οι παιδαγωγικές αντιλήψεις τους συμπυκνώνονται στην παρότρυνση τους προς το δάσκαλο για συμφωνία μεταξύ των πράξεων και των λόγων του. Ο δάσκαλος, δηλαδή, καλείται να διδάσκει τόσο με τα λόγια, όσο και με την εφαρμογή αυτών στην καθημερινότητα, καθώς ο ίδιος αποτελεί πρότυπο συμπεριφοράς για τον μαθητή κι επηρεάζει τα κίνητρα μάθησης και το χαρακτήρα του, γι’ αυτό κι επιγραμματικά ο Γρηγόριος αναφέρει: «ή μη δίδασκε ή δίδασκε δια του παραδείγματος».
Η δικαιοσύνη, η σωφροσύνη, η ειλικρίνεια, η υπομονή και η καταδεκτικότητα αποτελούν ορισμένα μόνο γνωρίσματα του αληθινού παιδαγωγού.Κατά το Μέγα Βασίλειο ο δάσκαλος πρέπει να είναι «αρχέτυπο βίου και κανόνας αρετής».Στο ίδιο ύφος ο Χρυσόστομος λέει ότι ο δάσκαλος πρέπει να είναι πρώτα «εαυτού διδάσκαλος». Αυτό απέδειξαν,άλλωστε, με τις επιλογές ζωής που έκαναν και τις αξίες που υπηρέτησαν, τις οποίες και υπερασπίστηκαν ως το τέλος της ζωής τους.
Κι όπως τα λουλούδια για να ανθίσουν χρειάζονται φροντίδα, έτσι και τα παιδιά κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο χρειάζονται την ενθάρρυνση και τον έπαινο για τη δημιουργία ευχάριστης παιδαγωγικής ατμόσφαιρας που διευκολύνει τη μάθηση: «Θαυμαστός διδασκαλίας νόμος, μη μόνον επιτιμάν, αλλά και παρακαλείν και παραμυθείσθαι».
Κατ’ αντιστοιχία, αναφέρεται στο σύγχρονο όρο «σχολικό κλίμα», δηλαδή την παιδαγωγική ατμόσφαιρα της σχολικής τάξης, όπως διαμορφώνεται με την αλληλεπίδραση εκπαιδευτικών -μαθητών και μαθητών μεταξύ τους. Οι συνθήκες ενδιαφέροντος, αγάπης κι εμπιστοσύνης, οι αρμονικές διαπροσωπικές σχέσεις μεταξύ των μελών της σχολικής τάξης είναι καθοριστικές και ο ρόλος του εκπαιδευτικού ρυθμιστικός. Ο εκπαιδευτικός που χαρακτηρίζεται από ευσυνειδησία και υπευθυνότητα για το έργο του, που αναστοχάζεται, είναι εκείνος που έχει τα εχέγγυα για να διαμορφώσει θετικό παιδαγωγικό κλίμα.
Πρωτοποριακή για την εποχή του ήταν η άποψη του Ιωάννη του Χρυσοστόμου για το ρόλο του μαθητή στη διαδικασία της μάθησης, θεωρώντας ότι το ήμισυ της διδασκαλίας είναι χρήσιμο να συντελείται από την αυτενέργεια των μαθητών: « Ου των διδασκάλων εστί το παν, αλλ’ ει μη το πλέον, το γουν ήμισυ των μαθητών». Στην εποχή μας αναφερόμαστε στην μαθητοκεντρική διδασκαλία, το σχεδιασμό των εκπαιδευτικών ενοτήτων και την επιλογή της διδακτικής μεθοδολογίας με επίκεντρο τα ενδιαφέροντα και τις προσδοκίες των μαθητών με σκοπό τη μέγιστη ενεργητική συμμετοχή τους σε όλες τις φάσεις του μαθήματος.
Στο σημερινό σχολείο, ακολουθώντας τα επιστημονικά δεδομένα, ο εκπαιδευτικός κινητοποιεί και δραστηριοποιεί τους μαθητές για να κατακτήσουν τις γνώσεις και τις αξίες, ενθαρρύνοντάς τους σε δημιουργική και ανακαλυπτική συμμετοχή, οικοδομώντας τη νέα γνώση στην υπάρχουσα.
Σε αυτό, εξάλλου, συνηγορεί το διδακτικό μοντέλο του εποικοδομισμού και ως γνωστική θεωρία μάθησης αναγνωρίζει τη σημασία του κοινωνικού πλαισίου μέσα στο οποίο αναπτύσσεται η γνώση δεδομένου πως οι κατάλληλες διδακτικές προσεγγίσεις ενισχύουν την επικοινωνία και τη συνεργασία μεταξύ των μαθητών και διευκολύνουν την ανάπτυξη της λειτουργικής γνώσης.
Προχωρώντας ακόμα περισσότερο στα παιδαγωγικά ζητήματα, ο Μέγας Βασίλειος αναφέρει ως ενδεδειγμένη διδασκαλία αυτή που γίνεται σιγά-σιγά, έτσι ώστε η αφομοίωση των νοημάτων να πραγματοποιείται σταδιακά με ευχάριστο και δημιουργικό τρόπο. Η μάθηση αποκτά ενδιαφέρον, όταν η διδασκαλία ξεκινά από τα πιο εύκολα και προχωρά σε δυσκολότερες έννοιες.
Μάλλον, μας θυμίζει τη σπειροειδή οργάνωση της ύλης, όπου σύμφωνα με τη σύγχρονη, επιστημονική θεωρία, η δομή κάθε επιστήμης περιλαμβάνει βασικές αρχές, οι οποίες μόλις γίνουν κτήμα του μαθητή, μπορούν να τον εισαγάγουν στην κατανόηση του σχετικού επιστημονικού πεδίου. Ο Γρηγόριος συμβουλεύει «το λίγο κι ασφαλές» από «το πολύ και επισφαλές».
Ο Χρυσόστομος κινείται στα ίδια πλαίσια και λέει ότι ο δάσκαλος δεν πρέπει να επιθέτει πολλά φορτία στους μαθητές αλλά να διδάσκει κατά ενότητες, ώστε να μπορούν να κάνουν κτήμα τους τα διδαχθέντα και προσθέτει πως η εύστοχη επιλογή της ύλης , ανάλογη με το γνωστικό επίπεδο των μαθητών και η ενεργός συμμετοχή τους, τους οδηγηθούν στο σχηματισμό αυτόνομης προσωπικότητας, ικανής να ενταχθεί στο κοινωνικό σύνολο. Εδώ αξίζει να επισημανθεί η αναγνώριση από τους Τρεις Ιεράρχες της παιδαγωγικής σημασίας της ύπαρξης ατομικών διαφορών στη μάθηση.
Ο Ιωάννης ο Χρυσόστομος προτρέπει το δάσκαλο να μην διδάσκει αγνοώντας το επίπεδο των μαθητών του και να ρυθμίζει τη διδασκαλία του σύμφωνα με τις δυνατότητες τους κι έτσι να επωφελούνται όλοι από αυτή. Τονίζουν, δηλαδή, οι Τρεις Ιεράρχες ότι είναι ανάγκη κατά τη διδασκαλία, ο δάσκαλος να μη μεταχειρίζεται γενικότητες αλλά με σαφή παραδείγματα και νοητικές αναπαραστάσεις να κάνει κατανοητό στους μαθητές του το αντικείμενο του μαθήματος του.
Ο ίδιος ο Χριστός, άλλωστε, δίδασκε με παραδείγματα, τις λεγόμενες παραβολές, κι όταν τον ρώτησαν οι μαθητές τι σήμαινε η παραβολή αυτή, αναφερόμενοι στην παραβολή του Σπορέως, Εκείνος τους απάντησε: « Σε σας έδωσε ο Θεός να γνωρίσετε τα μυστήρια της Βασιλείας Του, ενώ στους υπόλοιπους αυτά δίδονται με παραβολές, ώστε να κοιτάζουν, αλλά να μην βλέπουν και να ακούνε αλλά να μην καταλαβαίνουν».
Με τις παραβολές που αναφέρονται στην Καινή Διαθήκη, ο Διδάσκαλος προκαλούσε την προσοχή και το ενδιαφέρον των ακροατών Του με αφηγήσεις εμπλουτισμένες με ζωντανές εικόνες από την καθημερινότητα της εποχής, με απώτερο σκοπό τη γνώση και την κατανόηση των μυστηρίων της Βασιλείας Του. Κατ’ αντιστοιχία αναφερόμαστε στη διαφοροποιημένη διδασκαλία, η οποία αποτελεί σύγχρονη διδακτική μεθοδολογία και αναγνώριση του ανθρώπινου δικαιώματος των μαθητών για ισότητα σε τάξεις μικτής ικανότητας.
Σε ανάλογα πλαίσια, η θεωρία της αποτελεσματικότητας εκλαμβάνει τη διαφοροποίηση ως μία πολιτική που βασίζεται σε διαδικασίες και αλλαγές στην τάξη λαμβάνοντας υπόψη τις διαφορετικές μορφές μάθησης, τα ενδιαφέροντα και το ρυθμό μάθησης κάθε μαθητή προκειμένου να επιτευχθούν οι στόχοι που τίθενται ενίοτε.
Ακόμα, ο Γρηγόριος ο Θεολόγος συνιστά στους παιδαγωγούς να επιζητούν τη μάθηση και τη σοφία λέγοντας: «Σοφισθείναι και ούτω σοφίσαι, γενέσθαι φώς και φωτίσαι, εγγίσαι Θεώ και προσαγαγείν άλλους, αγιασθήναι και αγιάσαι», θεωρώντας ότι ο δάσκαλος πρέπει να μορφώνεται καθημερινά κι ύστερα να μορφώνει τους άλλους.
Η προσέγγιση του εκπαιδευτικού ως δια βίου μαθητή τα τελευταία χρόνια φαίνεται να κερδίζει έδαφος στην επιστημονική συζήτηση, καθώς οι διδακτικές απαιτήσεις διαμορφώνονται από τις διαρκώς μεταβαλλόμενες συνθήκες ζωής και εργασίας. Η πολυπολιτισμική κοινωνία μας, όπως διαμορφώνεται από τις μετακινήσεις πληθυσμών, καθιστά απαραίτητη την ετοιμότητά του προς τη Δια Βίου Μάθηση και την εμπλοκή του σε μαθησιακές διαδικασίες, ώστε με ενδυνάμωση κι ανθεκτικότητα να επιτελέσει το εκπαιδευτικό το έργο με επιτυχία κι αποτελεσματικότητα.
Αβίαστα συμπεραίνουμε πως οι διδασκαλίες τους είναι ακτίνες θείου φωτός και τα συγγράμματά τους αποθετήρια σοφίας. Αποδεικνύονται προοδευτικοί, πρωτοποριακοί για την εποχή τους κι επίκαιροι σήμερα.
Ας είναι για όλους μας η αφορμή να δούμε την παιδεία μας στην προοπτική της συνέπειας λόγων κι έργων , στην προοπτική της διακονίας της αλήθειας, του συνδυασμού της γνώσης για τον κόσμο και τον άνθρωπο με τη γνώση του Θεού, η οποία προσθέτει ομορφιά και σώζει στον παρόντα χρόνο και στην αιωνιότητα.
Όλγα Ν. Καραμάνου
Δασκάλα- Διευθύντρια Δημ. Σχ. Γόμφων
