Μια πολύτιμη εκπαιδευτική εμπειρία βίωσαν μαθητές και μαθήτριες της Γ΄ τάξης του 1ου Γυμνασίου Πύλης στα πλαίσια του πολιτιστικού προγράμματος, με θέμα: «1821-2021 – 200 χρόνια Αδιάλειπτης Ελληνικής Επανάστασης».
Τα παιδιά με τους υπεύθυνους εκπαιδευτικούς και συντονιστές του προγράμματος, κ. Μυλωνά Αλίκη και κ. Παναγιωτίδου Μελανία υποδέχθηκαν στο σχολείο τους τον κ. Πανάγο Βασίλη, πρώην διευθυντή του σχολείου τους και νυν συνταξιούχο.
Ο κ. Πανάγος, γνώστης της τοπικής ιστορίας και ερευνητής με συγγραφικό έργο, συνόδευσε και ξενάγησε μαθητές και εκπαιδευτικούς στον ιστορικό οικισμό Πόρτα Παναγιά, το τοξωτό γεφύρι και την Πύλη. Η επαφή των μαθητών με την ιστορία και τα μνημεία της Πύλης ήταν μια διδακτική δραστηριότητα εξαιρετικά ενδιαφέρουσα. Μαθητές και συνοδοί καθηγητές είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν την Πύλη των χρόνων της τουρκοκρατίας, αλλά και να πληροφορηθούν για τη ζωή και τη δράση των ανθρώπων της.
Ο κ. Πανάγος, μίλησε για το παλιό χωριό της Πύλης, που έφερε την ονομασία Μεγάλη Πόρτα. Κτισμένο στην είσοδο του επιβλητικού φαραγγιού και στα κράσπεδα του Κόζιακα, όπου σήμερα βρίσκεται ο ιστορικός οικισμός της Πόρτας Παναγιάς. Ανέφερε ακόμη ότι η Μεγάλη Πόρτα εμφανίζεται στα κατάστιχα των οθωμανικών απογραφών ως ένα μεγάλο χωριό του σαντζακίου των Τρικάλων, με πληθυσμό ελληνικό και χριστιανικό.
Οι κάτοικοι ασχολούνταν πρωτίστως με την κτηνοτροφία και τη γεωργία. Καλλιεργούσαν σιτηρά, σουσάμι, κεχρί, λινάρι, αμπέλια και οπωροφόρα δέντρα. Δραστηριοποιούνταν με τη μελισσοκομία, τη σηροτροφία και την υφαντική τέχνη. Το περίφημο μετάξι κα τα μάλλινα υφαντά προωθούνταν στις αγορές της οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Επίσης, τα άφθονα τρεχούμενα νερά του χωριού συνέβαλαν στο να δημιουργηθούν αρκετά υδροκίνητα εργαστήρια (νερόμυλοι, νεροτριβές, μαντάνια, κλπ), τα οποία αποτελούσαν ιδιοκτησία της πλούσιας και δραστήριας μονής Δουσίκου.
Ακόμη, στο παλιό χωριό της Μεγάλης Πόρτας τελούνταν το φημισμένο πανηγύρι που μνημονεύεται στο οθωμανικό κατάστιχο του 1454/55. Αργότερα, στην Πύλη θα αναπτυχθεί το εμπόριο και θα γίνεται εβδομαδιαία αγορά. Αρχές του 19ου αιώνα, η Πύλη λόγω της φημισμένης λαϊκής αγοράς θα μετονομαστεί σε Πόρτα Παζάρ.
Στα μέσα του 16ου αιώνα, και επί της Βασιλείας του Σουλεϊμάν του Μεγαλοπρεπή, στην ορεινή περιοχή δυτικά των Τρικάλων συστάθηκε το περίφημο αρματολίκι του Ασπροποτάμου. Τα αρματολίκια ήταν ένοπλα σώματα Ελλήνων και ιδρύθηκαν από τους Οθωμανούς κατακτητές για να αντιμετωπίσουν τους κλέφτες και να εξαλείψουν το φαινόμενο της ληστείας.
Στο χωριό της Μεγάλης Πόρτας υπήρχε ένοπλο σώμα αρματολών που είχε ως αποστολή τη φύλαξη του δερβενιού της Πύλης. Όταν ο Αλή πασάς έγινε το 1786 δερβέναγας των Τρικάλων χώρισε την περιοχή του σε κόλια (διαμερίσματα). Η Πύλη και η ορεινή της περιοχή ονομάστηκε Πόρτα κόλι. Αρχές του 19ου αιώνα, καπετάνιος στο κόλι της Πόρτας ανέλαβε ο αρματολός Νικόλαος Στορνάρης, με καταγωγή από τα Κούτσαινα (Στουρναραίικα). Ο Αλή πασάς και οι γιοί του απέκτησαν στη Θεσσαλία πολλά τσιφλίκια. Ανάμεσα σ’ αυτά μνημονεύονται και τα χωριά Πόρτα Παζάρι και Πόρτα Παναγιά.
Στην πραγματικότητα ο Αλή πασάς κατείχε στην Πύλη κάποιες εκτάσεις γης, που κατάφερε να αποσπάσει από την μονή Δουσίκου με δόλιο τρόπο. Για το διαλυμένο μοναστήρι της Θεοτόκου στην Πόρτα Παναγιά, οι μαθητές πληροφορήθηκαν ότι ή βυζαντινή εκκλησία λειτουργούσε καθ’ όλη τη διάρκεια της τουρκοκρατίας από τους κατοίκους του χωριού. Υπέστη σημαντικές ζημιές τον καιρό της επανάστασης του 1821 που σύντομα αποκαταστάθηκαν με τη φροντίδα των μοναχών του Δουσίκου και των κατοίκων. Εκεί γεννήθηκε το 1490 και έζησε τα παιδικά του χρόνια ο μητροπολίτης Λαρίσης Βησσαρίων Β΄.
Ο Βησσαρίων υπήρξε σπουδαίος ιεράρχης και προσέφερε τεράστιο κοινωνικό έργο, γι’ αυτό και η εκκλησία τον κατέταξε μεταξύ των αγίων. Στην Πόρτα Παναγιά οι μαθητές είδαν την παλιά οθωμανική βρύση, κατάλοιπα από κτίσματα σπιτιών και νερόμυλων που χρονολογούνται από τα χρόνια της τουρκοκρατίας. Περπάτησαν στο λιθόστρωτο μονοπάτι που ήταν ο δρόμος των περασμένων αιώνων και οδηγούσε από την Πόρτα Παναγιά στα ορεινά χωριά.
Στο τοξωτό γεφύρι έγινε μια στάση και τα παιδιά απόλαυσαν τη μαγευτική θέα του πανέμορφου φαραγγιού. Η καμάρα της Πόρτας κτίστηκε το 1530 από τον Άγιο Βησσαρίωνα και ήταν ένα από σπουδαιότερα συγκοινωνιακά έργα της εποχής εκείνης.
Στις 5 Ιουλίου 1821, ο καπετάνιος Νικόλαος Στορνάρης κήρυξε την επανάσταση στην περιοχή του Ασπροποτάμου. Στρατοπέδευσε στην Πύλη με 3.000 περίπου άνδρες και ήταν έτοιμος να επιτεθεί στην πόλη των Τρικάλων για να την ελευθερώσει από τους Τούρκους.
Στη συνέχεια έστειλε τον Χριστόδουλο Χατζηπέτρο να φυλάξει το πέρασμα στα ριζά του Κόζιακα, πάνω από το χωριό Πρόδρομος, και τον γαμπρό του Γρηγόρη Λιακατά στην Κρύα Βρύση της Καλαμπάκας. Ζήτησε και τη βοήθεια του Οπλαρχηγού των Αγράφων Σταμούλη Γάτσο, ο οποίος όμως συνθηκολόγησε με τους Τούρκους. Μάλιστα, απείλησε ότι θα επιτεθεί πισώπλατα τους επαναστάτες. Έτσι, το σχέδιο του Στορνάρη ναυάγησε και αναγκάστηκε να οχυρωθεί στην Πύλη για να αντιμετωπίσει εκεί τον εχθρό.
Οι αλλεπάλληλες επίθεση των Τούρκων θα αποκρουστούν από τον Στορνάρη και τους άνδρες του με γενναιότητα, αναγκάζοντας τους Τούρκους να οπισθοχωρήσουν στα Τρίκαλα. Ξημερώματα της 29ης Ιουλίου ο τουρκικός στρατός ενισχύεται με 2000 άνδρες, ιππικό και 2 κανόνια και επιτίθεται με σφοδρότητα στην Πύλη. Ο ηρωικός καπετάνιος πολέμησε με ανδρεία και κατάφερε να κρατήσει τη θέση του μια ολόκληρη ημέρα.
Ωστόσο, ο έλεγχος των οδικών διαβάσεων πέρασε στα χέρια του από τον Χουρσίτ πασά. Μετά την αποτυχημένη επανάσταση στα Τζουμέρκα οι Τούρκοι με τον Ιμπραήμ Πρεμέτη εισέβαλαν στην κοιλάδα του Ασπροποτάμου. Έτσι, οι επαναστάτες αναγκάστηκαν να οπισθοχωρήσουν σε ορεινά κρησφύγετα για να αποφύγουν την κυκλωτική κίνηση του εχθρού.
Στην συνέχεια οι Τούρκοι θα εισβάλουν στην Πύλη και θα κάψουν το χωριό. Τον Απρίλιο και τον Ιούλιο του 1823, ανάλογες καταστροφές θα ζήσουν οι κάτοικοι της Πύλης, η γειτονική μονή Δουσίκου και αρκετά ορεινά χωριά, από τις εκστρατείες των Τούρκων. Ο οπλαρχηγός Ν. Στορνάρης υπήρξε ηρωική μορφή του ’21. Τον Απρίλη του 1825 ανέλαβε διοικητής της φρουράς του Μεσολογγίου.
Έπεσε πολεμώντας κατά τη διάρκεια της ηρωικής εξόδου (10 Απριλίου 1826). Στη θεσσαλική εξέγερση του 1854, οι Στορναραίοι επαναστάτησαν στην περιοχή τους και αφού έδιωξαν τους Τούρκους από την Πύλη στρατοπέδευσαν στο χωριό. Σύντομα, όμως, τα στενά της Πόρτας καταλήφθηκαν ξανά από τους Οθωμανούς. Στις 11 Μαρτίου1878 Οι Τούρκοι από τα Τρίκαλα με επικεφαλής τον Χατζή Μεχμέτ αγά επιτίθεται σε μικρή δύναμη επαναστατών που βρισκόταν στην Πύλη.
Κατά τη διάρκεια της συμπλοκής θα σκοτωθεί ο οπλαρχηγός Δημ. Ντόβας από το Ροπωτό. Στη συνέχεια οι Τούρκοι ανεβαίνουν στο μοναστήρι της Γκούρας όπου βρήκαν καταφύγιο γέροντες και γυναικόπαιδα. Θα επακολουθήσει ο βανδαλισμός της μονής και η σφαγή των αμάχων. Στις 23 Αυγούστου 1881, ο Ελληνικός Στρατός απελευθερώνει τα Τρίκαλα.
Το σημαντικό ιστορικό γεγονός συνέπεσε με την ημέρα του πανηγυριού στην Πόρτα Παναγιά. Με χαρά και ενθουσιασμό υποδέχθηκε το συγκεντρωμένο πλήθος των πανηγυριστών το χαρμόσυνο γεγονός. Κάτω από τα σκιερά πλατάνια της ακροποταμιάς στήθηκε γλέντι με φαγοπότι, τραγούδια και χορό.
