Γράφει η Ιωάννα Χαρμπέα κοινωνιολόγος
Ο κοινωνιολόγος Ρόμπερτ Μέρτον (Robert K. Merton) σημειώνει χαρακτηριστικά στο έργο του Social Structure and Anomie (1938): “συγκεκριμένες μορφές της κοινωνικής κατασκευής παράγουν τις συνθήκες εκείνες στις οποίες η παράβαση των κοινωνικών κανόνων αποτελεί μία φυσιολογική αντίδραση… Στόχος μία συνεκτική, συστηματική προσέγγιση της μελέτης των κοινωνικοπολιτισμικών πηγών της παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς.” Θα μπορούσαμε να πούμε ότι ο συνδυασμός τους οδηγεί στην εκδήλωση συγκεκριμένων τύπων ανθρώπινης δράσης. Πρόκειται για πέντε πιθανές δράσεις ή προσαρμογές του υποκειμένου στο κοινωνικό γίγνεσθαι. (Πιο κάτω εξηγούνται οι διαστάσεις του κοινωνικού κατασκευάσματος.)
Πριν αναλύσουμε αυτές τις αντιδράσεις, θα εστιάσουμε σε δύο κύρια στοιχεία του κοινωνικού κατασκευάσματος που θα μας βοηθήσουν να εξηγήσουμε στη συνέχεια και αυτές τις αντιδράσεις. Ο λόγος γίνεται για:
στόχους, σκοπούς και ενδιαφέροντα αποδεκτούς τρόπους επιτυχίας αυτών των στόχων Προσαρμογές:
Οι συμμορφούμενοι: το υποκείμενο υιοθετεί τις παραδεδεγμένες αξίες της κοινωνίας και τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσης. Βρίσκεται σε απόλυτη συμφωνία με το σύστημα. Η συμφωνία αυτή είναι η πιο συχνά παρατηρούμενη μορφή συμπεριφοράς μέσα σε μία κοινωνία.
Οι καινοτόμοι: το υποκείμενο σέβεται και ακολουθεί τις παραδεκτές από την κοινωνία αξίες, χρησιμοποιεί όμως παράνομα ή μη νόμιμα μέσα για να τις πραγματώσει. Στην περίπτωση αυτή, οι ρυθμιστικοί κανόνες και οι ηθικές επιταγές δεν συμπίπτουν απαραίτητα με τα αποτελεσματικά μέσα και τις αποδοτικές νόρμες. Η κλοπή και η απάτη αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα αυτού του είδους προσαρμογής. Συγκεκριμένα, σε μία προσπάθεια ανάλυσης τέτοιων παρεκκλίσεων θα λέγαμε ότι η ίδια η κοινωνία ανάγοντας τη συσσώρευση πλούτου σε σύμβολο επιτυχίας συνηγορεί ενάντια στον αποτελεσματικό έλεγχο των θεσμικά επιτρεπτών μέσων απόκτησης αυτού του πλούτου.
Έτσι η παρεκκλίνουσα συμπεριφορά γίνεται όλο και πιο διαδεδομένη όταν η έμφαση στην επίτευξη του πολιτισμικά καθορισμένου στόχου -π.χ πλούτος- διαχωριστεί από την έμφαση που δίνεται στο θεσμικά ορθό τρόπο προσέγγισης του στόχου αυτού. Πιο συγκεκριμένα, “όταν ένα σύστημα αξιών εκθειάζει, σχεδόν πάνω από όλα, ορισμένα κοινά σημεία επιτυχίας για τον πληθυσμό στο σύνολό του ενώ παράλληλα η αυστηρότητα αυτού του κοινωνικού κατασκευάσματος περιορίζει ή εξαλείφει εντελώς την πρόσβαση στα παραδεκτά μέσα κατάκτησης αυτών των σημείων για ένα σημαντικό μέρος του ίδιου πληθυσμού, τότε η αντικοινωνική συμπεριφορά εμφανίζεται σε μεγάλο βαθμό.” (R. K. Merton)
Η συμπεριφορά της πλειοψηφίας των αθλητών εντάσσεται σ’ αυτήν την κατηγορία. Ο στόχος του αθλητή είναι η νίκη χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα ότι η απόκτηση της θα γίνει με νόμιμες διαδικασίες. Τα μέσα μπορούν κατά την κρίση του υποκειμένου να είναι παράνομα αρκεί τεχνικά να είναι αποτελεσματικά. Εδώ οι θεσμοθετημένοι κανόνες είναι γνωστοί στους παραβάτες, ωστόσο η συναισθηματική υποστήριξη αυτών των κανόνων ακυρώνεται από την πολιτισμική υπερβολή στην επίτευξη του στόχου.
Οι τυπολάτρες: το υποκείμενο από τη μία λησμονεί τις παραδεκτές αξίες της κοινωνίας, από την άλλη πάλι συμμορφώνεται απόλυτα με τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσής τους. Πρόκειται, δηλαδή, για μία υπακοή στη νομιμότητα χωρίς απαραίτητη πίστη σε κάποια θεωρία. Οι διαδικασίες που χρησιμοποιούνται ως μέσα μετατρέπονται σε αυτοσκοπό ενώ η εφαρμογή των κοινωνικά αποδεκτών μέσων γίνεται σχεδόν εμμονή για το άτομο. Στην περίπτωση αυτή, οι εναλλακτικές συμπεριφορές είναι περιορισμένες. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αυτής της προσαρμογής είναι η συμπεριφορά ενός γραφειοκράτη που εμφανίζεται απόλυτα προσηλωμένος στις λειτουργίες που του επιβάλλει το επάγγελμά του και αδιαφορεί ως προς ο,τιδήποτε βρίσκεται εκτός των θεσμοθετημένων καθηκόντων του.
Οι αναχωρητές: το υποκείμενο προβάλλει άρνηση τόσο ως προς τις αξίες-στόχους που θέτει η κοινωνία όσο και ως προς τα συμβατικά μέσα πραγμάτωσής τους. Στην περίπτωση αυτή, οι πολιτισμικοί στόχοι εξομοιώνονται με τα κοινωνικά παραδεκτά μέσα. Το άτομο αποτυγχάνει να κατακτήσει το στόχο με νόμιμο τρόπο ενώ παράλληλα δυσκολεύεται να ακολουθήσει την παράνομη οδό εξαιτίας εσωτερικευμένων απαγορεύσεων. Ωστόσο, ο στόχος εξακολουθεί να υπάρχει. Η σύγκρουση λοιπόν που προκαλείται τότε λύνεται με άρνηση από το υποκείμενο και των δύο στοιχείων, και το στόχο δηλαδή και τα μέσα.
Τέτοιου τύπου συμπεριφορές εκδηλώνουν οι αλλοδαποί, οι εθισμένοι στα ναρκωτικά, οι ψυχωτικοί, οι αυτιστικοί και γενικά οι αυτοσυντηρούμενες κοινότητες. Πρόκειται για υποκείμενα που αδυνατώντας να διαχειριστούν τη σύγκρουση ενεργοποιούν την ηττοπάθεια, την αδιαφορία και την παραίτηση ως μηχανισμούς διαφυγής ώστε να αποδράσουν από τις απαιτήσεις της κοινωνίας.
Οι αντάρτες: το υποκείμενο δεν αποδέχεται τις αξίες και τα μέσα που έχουν καθιερωθεί από την κοινωνία, όμως δεν σταματά εκεί αφού στόχος του γίνεται η αντικατάστασή τους από νέα. Ο τύπος αυτός προσαρμογής εμφανίζεται όταν η χειραφέτηση από τους υψηλούς στόχους, εξαιτίας της ματαίωσης ή της περιθωριοποίησης, οδηγεί το άτομο στην προσπάθεια να παράγει μία καινούργια κοινωνική επιταγή.
Συνοψίζοντας, αξίζει να επισημανθεί ότι το ξεχωριστό για κάθε άτομο “υπόβαθρο” είναι αυτό που καθορίζει ποιον τύπο προσαρμογής θα υιοθετήσει το υποκείμενο. Ολοκληρώνοντας την αναφορά μας στη θεωρία του Μέρτον για το έγκλημα θα ήταν μεγάλη αμέλεια αν δεν τονίζαμε, έστω και συντόμως, τη σχέση παρέκκλισης-κοινωνικής αλλαγής.
Η παρέκκλιση μπορεί να οδηγήσει στην κοινωνική αλλαγή. Αυτό, όμως, δεν είναι απόλυτο. Δεν παράγουν όλες οι μορφές παρέκκλισης δομικές αλλαγές. Μάλιστα, ορισμένοι τύποι παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς είναι σταθεροί και αναπαράγουν τις υπάρχουσες δομές. Παραδείγματα τέτοιας συμπεριφοράς είναι οι τυπολάτρες, οι αναχωρητές αλλά και κάποιες μορφές σκόπιμης παρεκκλίνουσας συμπεριφοράς (π.χ κλέφτες).
Με τη δράση τους προκαλούν την αποστροφή του κοινωνικού συνόλου και σε ορισμένες περιπτώσεις την ενεργοποίηση των κοινωνικών ποινών με αποτέλεσμα τελικά να ενδυναμώνουν την καθεστηκυία τάξη και τις αξίες βέβαια που τη χαρακτηρίζουν. Αντίθετα, μορφές συμπεριφοράς που επιφέρουν την κοινωνική δημιουργία είναι οι καινοτόμοι, οι αντάρτες καθώς και οι μη συμμορφούμενοι. Ωστόσο, κάθε μία από αυτές οδηγεί με διαφορετικό τρόπο στην κοινωνική αλλαγή.
