Στις 18 Μαρτίου 1866, μια διαφορετική Κυριακή ξημέρωνε στην Πόρτα Παζάρ. Παρότι, το χωριό κατοικούνταν αποκλειστικά από χριστιανούς, καμιά καμπάνα δεν χτυπούσε για να καλέσει τους πιστούς στην εκκλησιά. Η χρήση της ήταν απαγορευμένη από τους τούρκους, για να μην ταράσσεται ο ύπνος των νεκρών μουσουλμάνων. Ωστόσο, όταν η γλώσσα της ψυχής έχει να αναγγείλει χαρμόσυνα νέα, είναι σα να σημαίνουν χιλιάδες σήμαντρα και καμπαναριά.
Το ευχάριστο μαντάτο των εγκαινίων για το νεόδμητο ναό του Αγίου Νικολάου, διαδόθηκε γρήγορα σ’ όλους τους μαχαλάδες. Και σαν ξημέρωσε η Κυριακή, οι χωριανοί φόρεσαν τα καλά τους και μαζεύτηκαν από νωρίς στο Μεσοχώρι. Ένα πολύχρωμο πλήθος με χαρούμενες φωνές γέμισε τη μικρή πλατεία. Έφτασε από τα Τρίκαλα και η άμαξα με τον δεσπότη Μελέτιο και τη συνοδεία του.
Με κάθε επισημότητα τον υποδέχτηκαν ο παπά Γιώργης Βελέντζας, με τους προύχοντες και τους πιστούς. Στάθηκαν μπροστά στην εκκλησιά και θαύμαζαν τα κάλλη της. Άστραφτε ο Άγιος Νικόλαος, από τις ακτίνες του πρωινού ήλιου. Κι όταν άρχισε η θεία λειτουργία, μια γλυκιά ψαλμωδία στάλαζε με δροσιές κατάνυξης τις ψυχές των προσκυνητών.
Πέρασα από την παλιά μου γειτονιά, το Μεσοχώρι. Είναι στιγμές που με κυριεύει η ακόρεστη επιθυμία, να περπατώ σε μέρη που έζησα τ’ ανέμελα χρόνια της παιδικής μου αθωότητας. Εκεί ξεδιψώ, με τ’ αθάνατο νερό της θύμησης. Κι εκεί, πάντοτε με περιμένει ένα απάνεμο αραξοβόλι, για να αδειάσουν από τ’ αμπάρια του μυαλού μου εικόνες μνήμης και νοσταλγίας. Χρόνια τώρα, βλέπω αυτή την ιστορική πλατεία να μαραζώνει στην αβάσταχτη εγκατάλειψη. Εικόνα θλιβερή κι αποκαρδιωτική, που προκαλεί απερίγραπτο πόνο κι αγανάκτηση.
Άλλωστε, πως να μην σε καταβάλουν τέτοια συναισθήματα, όταν γύρω από αυτή την πλατεία σχηματίστηκε ο αρχικός οικιστικός πυρήνας για να δημιουργηθεί με την πάροδο των χρόνων η σημερινή Πύλη; Πώς μπορεί να αποσιωπηθεί ένα ιστορικό γεγονός που οι ρίζες του χάνονται σε βάθος πέντε και πλέον αιώνων; Πόσο εύκολα μπορεί να διαγραφεί από τη μνήμη των ανθρώπων το παμπάλαιο τοπωνύμιο της Πόρτας του Αγίου Νικολάου; Εν τέλει, πως συμβαίνει να μένει κανείς αδιάφορος, όταν στο Μεσοχώρι -τα παλιότερα χρόνια- χτυπούσε η καρδιά του ιστορικού χωριού; Εκεί, μεγάλωσαν, έπαιξαν, χόρεψαν, έκλαψαν και γέλασαν, γενεές πορτινών. Είναι λογικό λοιπόν, να κεντρίζει το ενδιαφέρον μας αυτή η πλατεία με τη γραφική της συνοικία, γιατί αποτελεί κομμάτι της τοπικής ιστορίας και της λαϊκής μας παράδοσης.
Μονολογούσα βυθισμένος σε σκέψεις βαθιές. Κάπου – κάπου έριχνα και κάποιες λοξές ματιές στην αδειανή πλατεία, που τη συνόδευε η στοχαστική ερημιά της. Ξάφνου, ο εκκωφαντικός θόρυβος του κομπρεσέρ διαταράσσει την πνιγερή σιωπή του μελαγχολικού πρωινού. Η περιέργεια με σπρώχνει στο σημείο απ’ όπου ερχόταν ο ενοχλητικός ήχος. Μπαίνω στην αυλή της εκκλησίας και αντικρίζω ένα μπουλούκι από μαστόρους να γκρεμίζουν τον σοβά από τον εξωτερικό τοίχο του ναού. Το τρυπάνι εισχωρούσε βαθιά στη σάρκα του σοβά, ψάχνοντας επίμονα να βρει στην πέτρα, το κεραμίδι και τον πωρόλιθο, ίχνη της λαϊκής μας παράδοσης.
Και κάθε φορά που ξεκολλούσε ένα κομμάτι από τσιμέντο και ασβέστη, η αγωνία έφτανε στο κατακόρυφο. Γιατί κρατάει χρόνια, αυτός ο πόθος των ανθρώπων της Πύλης, να δούνε τον Άγιο Νικόλαο καλλωπισμένο με την παραδοσιακή του φορεσιά. Είναι ένα μνημείο, που οι λιτές και απέριττες αρχιτεκτονικές γραμμές του παραμένουν αναλλοίωτες από τη φθορά του χρόνου. Το λιθόχτιστο οικοδόμημα, παρουσιάζει ένα συνδυασμό γεωμετρικών σχημάτων και διαστάσεων, τέλειας αναλογίας.
Ένα κομμάτι επιχρίσματος υποχωρεί, και μέσα στον κορνιαχτό αποκαλύπτεται μια πόρτα σφαλισμένη κι ένα παράθυρο χτιστό. Κι όλες αυτές οι ομορφιές που αποκαλύπτονται μπροστά στα μάτια μας μεγαλώνουν την έκπληξη και την αγωνία. Παρέκει, ο παπά Δημήτρης επέβλεπε τις εργασίες. Το πρόσωπό του έλαμπε από χαρά κι από συγκίνηση. Συλλογίστηκα πως κάπως έτσι θα ένιωθε κι ο παπά Γιώργης Βελέντζας, πριν από εκατόν πενήντα δυο χρόνια, όταν επιτηρούσε τη δουλειά των κτιστάδων.
Άλλωστε, πώς να μην θαυμάσει κανείς ένα μνημείο θεσπέσιας ομορφιάς; Ο Άγιος Νικόλαος, είναι το αρχαιότερο οικοδόμημα που στολίζει στις μέρες μας την Πύλη. Κατασκευάστηκε εξ ολοκλήρου από πέτρα της περιοχής κι από τα επιδέξια χέρια λαϊκών μαστόρων. Η μαρμάρινη κτητορική επιγραφή, μας πληροφορεί ότι η εκκλησία ανοικοδομήθηκε (ξαναχτίστηκε στα παλιά της θεμέλια) το έτος 1866. Αυτό σημαίνει, ότι εκεί υπήρχε ένας προγενέστερος ναός του Αγίου Νικολάου, που τα αίτια της καταστροφής του παραμένουν άγνωστα.
Στο κατάστιχο της οθωμανικής απογραφής του 1505/1506, μνημονεύεται η Πόρτα του Αγίου Νικολάου, ως μαχαλάς του χωριού της Μεγάλης Πόρτας (σημερινή Πόρτα Παναγιά). Τοπωνύμιο, το οποίο αποδόθηκε στον νεότερο οικισμό για να ξεχωρίζει από την Πόρτα της Παναγιάς. Τα δυο χωριά έφεραν το κυρίως όνομα Πόρτα και για να ξεχωρίζουν ακολουθούσε ο γεωγραφικός προσδιορισμός Άγιος Νικόλαος και Παναγιά, από τις εκκλησίες που υπήρχαν στους αντίστοιχους οικισμούς. Πράγμα, που σημαίνει, πως μια παλιότερη εκκλησία του Αγίου Νικολάου ήταν χτισμένη στην ίδια θέση, πριν από πεντακόσια και πλέον χρόνια.
Σύμφωνα με την κτητορική επιγραφή, η ανοικοδόμηση της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου έγινε με τη συνδρομή των κατοίκων του χωριού των Μεγάλων Πυλών. Προφανώς, η αναφορά του χωριού με την αρχαία του ονομασία έγινε για λόγους ιστορικής μνήμης. Γιατί, αυτή η εκκλησία, έπρεπε να είναι ο συνεχιστής ενός ένδοξου παρελθόντος. Αναπόσπαστο μέρος της βυζαντινής πολίχνης των Μεγάλων Πυλών και του λαμπρού μοναστηριού τής «Ακαταμάχητης» Θεοτόκου.
Να, λοιπόν, που ήρθε το πλήρωμα του χρόνου, για να αποκτήσει ο ναός του Αγίου Νικολάου την παραδοσιακή αρχιτεκτονική του ομορφιά και να δώσει χρώμα στην γραφική γειτονιά. Χρόνια τώρα, οι κάτοικοι της Πύλης αδημονούν να πάρουν σάρκα και οστά τα έργα ανάπλασης στις παλιές γειτονιές. Είναι καιρός, η Πύλη να αποκτήσει την αισθητική εικόνα που της ταιριάζει. Μια εικόνα, αντάξια της μακραίωνης ιστορίας της.
Ευτυχώς, που ο Δήμος Πύλης –έστω και αργά- αντιλήφθηκε τη σπουδαιότητα των έργων ανάπλασης, που στοχεύουν στην ανάδειξη του ιστορικού κέντρου (έχει ήδη προχωρήσει στην εκπόνηση μελετών). Τα αναμενόμενα οφέλη θα είναι πολλαπλά για το τόπο μας κι αυτό είναι εν γνώσει των φορέων και των πολιτών.
Ρίχνω μια τελευταία ματιά στο Μεσοχώρι και μια αίσθηση μελαγχολίας με καταβάλει, καθώς έρχονται στο νου μου οι στίχοι του Καβάφη. «Καινούριους τόπους δεν θα βρεις, δεν θάβρεις άλλες θάλασσες. Η πόλις θα σε ακολουθεί. Στους δρόμους θα γυρνάς τους ίδιους. Και στες γειτονιές τες ίδιες θα γερνάς».
